Groots en meeslepend was de Franse Revolutie; groots en meeslepend is Victor Hugo's evocatie van deze zinderende titanenstrijd tussen de oude en nieuwe wereld in zijn laatste roman, 1793. Hier wordt geen geschiedenis geschreven, hier wordt de lezer meegetrokken in de chaos van de gebeurtenissen en ondervindt hij aan den lijve wat en wie er allemaal op het spel staat, als in het jaar van de Terreur de contrarevolutie losbreekt onder koningsgezinde boeren in de Vendée.

Zonder mededogen leidt de oude markies de Lantenac de boerenopstand tegen de revolutionaire regering in Parijs. Hij neemt het op tegen zijn revolutionair gezinde achterneef Gauvain, die het commando voert over een regiment aan de Franse oostkust. Ondanks zijn revolutionaire idealen voelt Gauvain niets voor de methodes van het Schrikbewind van Robespierre, maar hij wordt op de vingers gekeken door zijn vroegere huisleraar Cimourdain, afgevaardigde van het gevreesde Comité tot Heil van het Algemeen dat zovelen naar de guillotine zond, een oud-priester die in genadeloosheid niet voor Lantenac onderdoet. Drie boerenkinderen zijn de pionnen in dit gevecht, dat culmineert in het ijzingwekkende beleg van een feodale vesting, waarin zij door de royalisten worden gegijzeld.

Deze in 1874 verschenen roman is de vrucht van een leven lang denken over de morele dilemma's van de Franse Revolutie, die voor de westerse wereld zulke cruciale gevolgen heeft gehad. De grote Franse schrijver schildert een episch fresco van het verschrikkelijke jaar 1793, waarbij hij de lezer laat plaatsnemen op de publieke tribune en in de achterkamers van de revolutionaire volksvertegenwoordiging, de Nationale Conventie.

'Boven het revolutionaire absolute, bevindt zich het menselijke absolute.'

JOS PALM De beste boeken van 2015 Ongevraagde adviezen Onze recensenten kozen hun twee favoriete boeken van 2015. Jos Palm Noah Shusterman: De Franse Revolutie. Veen Media, 448 blz. € 30,- & Victor Hugo: 1793. Papieren Tijger, 424 blz. € 20,- Akelig actuele geschiedenissen: hoe de stadse staatsterreur het uiteindelijk won van godsvruchtige vrouwen en de godsvruchtige plattelandsterreur. Het was God tegen de vrijheid, gelijkheid en broederschap. God had zijn plattelandsbarbaren die met rozenkrans om de nek de bevrijding uit Parijs bevochten. De revolutie had fijne stadse heren en de guillotine. Vrouwen waren vóór God, en soms vóór de naargeestige godheid op aarde, Robespierre, die een dienst voor het Opperwezen instelde omdat hij begreep dat je er met moorddwingelandij alleen niet kwam.

'1793' verscheen in 1874 en is de laatste roman van Victor Hugo (1802-1855). Het is, om het voorzichtig te zeggen, een krankzinnig boek. Het begint als een jongensboek, zoals ik ze als jongen maar al te graag las. Het revolutionaire leger van de Franse republiek trekt door een Bretons bos en stuit daar op een vrouw met drie kleine kinderen. Vrouw en kinderen worden in de legertros opgenomen. Daar horen we later meer van, denk je dan. In de volgende hoofdstukken moet een geheimzinnig korvet een nog geheimzinniger persoon vanuit Engeland naar de Bretonse kust brengen. Het korvet loopt in een hinderlaag, maar de geheimzinnige persoon ontsnapt. Ook van hem gaan we meer horen. Wat op dat moment duidelijk is, is dat '1793' zal gaan over de bloederige oorlog tussen royalisten en republikeinen in de Vendée, een burgeroorlog die tot genocide leidde. De oorlog die Hugo in het eerste boek van '1793' aankondigt, verruilt hij in het tweede boek voor een beschrijving van Parijs tijdens de revolutie, een weergave van een eindeloos gesprek tussen Robespierre, Danton en Marat, en een onnavolgbaar hoofdstuk over de Nationale Conventie. Het stuk over de drie revolutionaire leiders is gedenkwaardig, omdat Hugo er na een kleine honderdvijftig jaar in slaagt ze zo te beschrijven, dat je, zonder dat hun namen zijn genoemd, weet over wie hij het heeft. Het hoofdstuk over de Nationale Conventie leest als een dolgedraaide zoekmachine. Die zei dit over dat en die zei dat over dit, het houdt niet op, maar ik kan het alleen maar met Hugo eens zijn: er werden toen gedenkwaardige dingen gezegd. Net als je denkt definitief in een encyclopedie verzeild te zijn geraakt, keert Hugo terug naar de Vendée, naar de kinderen en het geheimzinnige personage, dat de leider van de opstand blijkt te zijn. Van een kinderboek is geen sprake meer. Het is oorlog. '1793' is een hoogst onevenwichtige roman, die werkelijk aan alle kanten rammelt. Toch is het een boek, dat je pas weglegt als je het uit hebt. Er is een hoofdstuk waarin een republikeinse generaal beredeneert waarom de bloeddorstige leider van de opstand, die gevangen is genomen en ter dood is veroordeeld, door hem moet worden vrijgelaten. Alleen dat hoofdstuk al maakt '1793' tot een uitzonderlijke roman, maar er is meer, veel meer.

'Een drama met de statuur van een epos', zo noemde Victor Hugo (1802-1885) het jaar dat het onderwerp was van zijn laatste roman, Quatrevingt-treize, 'het jaar waarin Europa oorlog voerde tegen Frankrijk, en Frankrijk tegen Parijs. En wat is de Revolutie? Het is de zege van Frankrijk over Europa en van Parijs over Frankrijk. Vandaar de ontzaglijke reikwijdte van dat verschrikkelijke jaar, 1793, die groter was dan die van de hele rest van de eeuw.' Dit lijkt een historisch analyse, maar de grote romanticus Hugo goot zijn poging om een morele balans op te maken van de Franse Revolutie in een spannend verhaal. '1793' leest als een avonturenroman en leent zich prima voor het scenario van een televisieserie. Of een musical natuurlijk. Hugo beschrijft de gruwelijke burgeroorlog in de Vendée en de Terreur van Robespierre zonder direct partij te kiezen voor de contrarevolutionaire witten of de uit Parijs gestuurde blauwen, die in meedogenloosheid niet voor elkaar onderdeden. Moet de menselijkheid het onderspit delven in elke revolutie? Tatjana Daans uitstekende vertaling van Hugo's dichterlijke beschrijvingen, theatrale dialogen en moralistische uitweidingen is aangevuld met ruim vijfhonderd noten over historische feiten en in vergetelheid geraakte details.